Ciemnogród vs. Scjentopogard

Sprawa rodziców noworodka, którzy we wrześniu zabrali swoje dziecko ze szpitala w Białogardzie, by uchronić je przed niechcianymi procedurami medycznym, jest swego rodzaju mikrokosmosem polskich (i nie tylko) debat społecznych na temat społecznej pozycji nauki i medycyny, autorytetów i elit profesjonalnych oraz zakresu wolności w relacji do zdrowia publicznego czy interesu narodowego. Żartobliwie uznałbym ten kazus za modelową bitwę między chorągwiami Ciemnogrodu a legionami Scjentopogardu.

Wojownik czy wojowniczka walczący pod sztandarem Ciemnogrodu to stereotyp dobrze znany od wieków. To osoba o niższym statusie społecznym i wykształceniu, religijna i nieufna względem „szkiełka i oka”, a już szczególnie względem paternalistycznych elit i modernistycznej wielkiej narracji nauki, która bądź to koliduje z ich wielką narracją bogoojczyźnianą, bądź jest zbyt opresyjna dla pomniejszych plemiennych narracji. To antyszczepionkowcy i turbolechici. To „pasożyty immunologiczne”, wierzące w płaską Ziemię, superchwasty GMO i zamach smoleński. Są uprzedzeni, ksenofobiczni i nietolerancyjni. Tak przynajmniej wyglądają w opisach bitewnych swoich śmiertelnych wrogów.

Przeciwniczka szczepień wyjaśniła, że jej zainteresowanie tematem zaczęło się wraz z chorobą jej dziecka, które doświadczyło poważnych skutków ubocznych po obowiązkowym szczepieniu

Scjentopogard to, tymczasem, siły Postępu i dobrobytu. Maszerują dzielnie w szeregach Armii Nowego Wzoru, niosąc rewolucję społeczną, wolności od zabobonów, jedynego słusznego boga Nauki i Higieny. Inwigilują wrogie szeregi „dla beki”. Ich bronią jest drwina i pogarda. Nic tak ich nie cieszy jak wspólnie śmieszkowanie z głupoty wroga. Używają kosmetyków z resztek nienarodzonych dzieci, które kupują z pieniędzy od Sorosa i Monsanto.

Konstruktywnie o szczepionkach

Oto wiec mamy dwa obozy serdecznie się nienawidzące. Wspomniana debata społeczna, czy raczej wojna kulturowa toczy się w Polsce od wieków, ale rozgorzała z nową siłą wraz z otwarciem frontu szczepionkowego. Popularność ruchów antyszczepionkowych i powiększająca się liczba rodziców, którzy nie szczepią swoich dzieci to dowody znacznego sukcesu sił Ciemnogrodu. Sam zajmując się zawodowo politykami zdrowotnymi i zdrowiem publicznym jestem tym bardzo zaniepokojony. Z racji profesji i przekonań zaliczam się do plemienia Scjentopogardu, ale w tym miejscu chciałem zbadać motywy drugiej strony i zanalizować je w – jak tylko to możliwe – życzliwy sposób. Co motywuje antyszczepionkowców? Na to pytanie starałem się odpowiedzieć na potrzeby mojej pracy doktorskiej „Deliberatywny model polityki”. Punktem odniesienia był dla mnie przykład moderowanej przez Hannę Zielińską rozmowy radiowej z 2014 roku pt. „Awantura o szczepionki”. Byłą to debata między dwiema matkami, aktywnymi w publicznej dyskusji na temat obowiązkowego szczepienia dzieci: zwolenniczki takiego obowiązku, Joanny Grzesiowskiej i jego przeciwniczki, Agnieszki Kutyłowskiej. W moim przekonaniu był to przykład nad wyraz konstruktywnej rozmowy, kontrastujący z tonem wielu dyskusji w sferze publicznej.

Stronnicza argumentacja wcale nie umniejsza znaczenia problemu, który jest u źródeł takiego, pełnego pasji zaangażowania

Zwolenniczka zachowywała się w sposób modelowy dla swojego stronnictwa. Pokładała nadzieję w medycynie i w autorytetach naukowych. Przeciwniczka, tymczasem, dość wyraźnie odbiegała od stereotypu jaki tworzą najbardziej popularne relacje osób monitorujących ruchy antyszczepionkowe. Była w stanie z przekonaniem przywołać (choć bez dokładnego opisywania) szereg źródeł świadczących o tym, że szczepionki niosą z sobą wysokie ryzyko szkodliwych skutków ubocznych. Odnosiła się tylko do wiedzy eksperckiej, nie odwoływała się do wiedzy anegdotycznej. Jej wypowiedź w żadnym punkcie nie skłaniała się ku teoriom spiskowym. Była bardzo dobrze przygotowana do rozmowy, biegła w przedmiocie i zdolna cytować różne źródła od ręki. Mimo braku formalnego wykształcenia, sprawiała wrażenie ekspertki w temacie. Jej dyskutantka nie była w stanie odeprzeć argumentów w równie rzeczowy sposób. Ostatecznie, to przeciwniczka szczepień wyszła na osobę bardziej krytycznie i samodzielnie myślącą, w przeciwieństwie do tej, która „pokłada wiarę” w szczepienia ochronne i lekarzy. Ten przykład przeczył wizerunkowi antyszczepionkowców jako motywowanych ignorancją i przesądami.

Miejsce dla własnego doświadczenia

Dyskusja radiowa ukazała jeszcze jedną rzecz. Przeciwniczka szczepień wyjaśniła, skąd wzięło się jej zainteresowanie tematem. A zaczęło się wraz z chorobą jej dziecka, po tym, jak otrzymało ono obowiązkowe szczepienie. Sytuację pogarszały długie kolejki do specjalistycznych badań, a także sami lekarze, którzy nie przekazywali matce konkretnych informacji i nie otoczyli jej odpowiednią opieką psychologiczną. Zapytana jakie jest źródło jej informacji, odpowiedziała: „Przede wszystkim nie są tym źródłem lekarze”. Wyjaśniła, że „nie miałam żadnej wiedzy na temat szczepień, tak jak większość naszego społeczeństwa. Zostałam na te szczepienia zapędzona, bo tak trzeba. Dziecko szczepiłam do trzeciego miesiąca życia […] i niestety zderzyłam się mocno z rzeczywistością. Moje dziecko doznało powikłań, które oczywiście nie zostały w ogóle zauważone przez lekarzy, zdiagnozowane odpowiednio i zgłoszone do odpowiednich instytucji”.

Trudne doświadczenie życiowe generuje silne emocjonalne zaangażowanie w sprawę i wytężone poszukiwanie racjonalnych, naukowych argumentów na jej rzecz – nawet jeśli są one selektywne i sprzeczne z naukowym konsensem. Większa inteligencja, kompetencje poznawcze czy edukacja wcale nie gwarantują odporności na stronniczość, szczególnie, kiedy w grę wchodzą silne polityczne czy moralne przekonania.

Także i ruchy antyszczepionkowe mogą mieć cechy antyestablishmentowych ruchów społecznych – buntu niższych warstw społecznych przeciw postawom i dominacji klas średnich i elit

Jednakże stronnicza argumentacja wcale nie umniejsza znaczenia problemu, który jest u źródeł takiego zaangażowania. Można ją uznać za próbę podbudowania swoich przekonań zestawem racjonalnych argumentów w otoczeniu, które traktuje motywy emocjonalne i osobiste historie z pobłażliwością. W omawianym przypadku kluczowe było tu umożliwienie opowiadania personalnych historii, które z angielska zwie się storytelling. Przynajmniej w tym przypadku, podstawowym motywem kierującym determinacją przeciwniczki szczepień był żal, cierpienie i poczucie niewłaściwego traktowania przez profesjonalistów medycznych. Przedstawienie sprawy w ten sposób przetarło również ścieżkę dla opowieści o znajomym zwolenniczki szczepień. Jego dzieci poważnie zachorowały na choroby, których dałoby się uniknąć, gdyby nie zaniedbał on szczepienia. Teraz aktywnie działa, aby przestrzec innych przed jego własnym błędem. Przeciwniczka szczepień, mimo personalnej i uczuciowej motywacji, miała szansę wyrazić się w sposób poszerzający nasze zrozumienie tematu. Ujawniło to głębsze tło „awantury o szczepionki”. Pokazało, że dla wielu ruch antyszczepionkowy znajduje podatny grunt z innych powodów, niekoniecznie odnoszących się do samych szczepionek.

Bariery dla upodmiotowienia pacjentów

Jednym z takich problemów tła może być napięcie między powoli wdrażaną w Polsce koncepcją praw pacjenta, a bioetycznym modelem tzw. medycznej deontologii (medical deontology, od francuskiego kodeksu: La code de déontologie medicale) – czyli tradycyjnie obecnego wśród profesjonalistów medycznych w tej części Europy wzorca „medycznego posłuszeństwa” pacjentów. Zakłada on, że pacjent ma obowiązek podporządkowania się wiedzy eksperckiej lekarza. W Polsce model deontologiczny symbolicznie i nie tylko reprezentowała praktyka sporządzania dokumentacji medycznej pacjenta po łacinie. Powodem tego – podawanym przez same Izby Lekarskie – było uniemożliwienie pacjentom samodzielnego odszyfrowania dokumentacji medycznej. Praktyka sporządzania jej w łacinie została zasadniczo zniesiona rozporządzeniem Ministra Zdrowia Zbigniewa Religi z 2006 roku (później jednak dozwolona, ale tylko w uzasadnionych przypadkach). Mimo wielu milowych kroków w prawnej instytucjonalizacji praw pacjenta w Polsce, model deontologiczny wciąż silnie oddziałuje na postawy lekarzy a nawet samych pacjentów. Stanowi on wciąż swego rodzaju tradycyjny tryb domyślny budowania wzajemnych relacji między pacjentem a lekarzem. Dobra komunikacja między pacjentami i profesjonalistami medycznymi wciąż pozostaje jednym z wyzwań w Polsce. Jasnym jest, że ruch antyszczepionkowy nie jest skutkiem tylko tego konkretnie problemu, tym bardziej, że kraje reprezentujące znacznie bardziej partnerski model relacji pacjent-lekarz również nie są wolne od antyszczepionkowych nastrojów. W tym przypadku, jednak, publiczna debata o szczepionkach ujawnia inne, podskórne dylematy systemowe, które stanowić mogą podatny grunt dla ruchów antyszczepionkowych.

Do wspomnianego kontekstu warto dodać dość istotną uwagę, że relacja między lekarzem a pacjentem jest bardzo uzależniona od pozycji społecznej. Antonina Ostrowska w artykule „Paternalizm czy partnerstwo? Relacje między pacjentami a lekarzami w Europie” zauważa, że „[b]adania zachodnie dostarczają wielu argumentów na rzecz tezy, że sposoby korzystania ze służby zdrowia przez osoby zajmujące niższe pozycje społeczne odbiegają od wzorców klasy średniej i wyższej”. Większa szansa osób z klasy średniej na nawiązanie partnerskich relacji z lekarzem wynika z szeregu możliwych czynników. Ostrowska wymienia m.in. to, że „główne założenia, na których opiera się struktura służb zdrowotnych, są zgodne z wartościami, oczekiwaniami i stylami życia przede wszystkim klasy średniej”. Wskazuje też na to, że „pacjenci o pozycji społecznej zbliżonej do pozycji lekarza mają większą szansę na nawiązanie wspólnego a jednocześnie bardziej efektywnego stylu komunikacji”. Ponadto „wzory socjalizacji w klasie średniej wyposażają jednostkę w umiejętność łatwiejszego realizowania roli pacjenta, rozumienia obiektywnej orientacji przedstawicieli służby zdrowia, minimalizowania skutków niewielkiej zresztą różnicy statusu” co „zapewnia łatwość dopasowania się do istniejących form organizacyjnych i funkcjonowania w strukturach biurokratycznych, sprzyja umiejętności werbalizowania swoich odczuć, oczekiwań i potrzeb i podejmowania negocjacji z lekarzem”.

Niestety rządy Prawa i Sprawiedliwości zaczęły grać kartą klasowego i poznawczego resentymentu, antagonizując pacjentów wobec lekarzy i generalnie nauk medycznych, w ramach szerszej strategii uderzania w elity III RP

Powyższe uwagi sugerują, że także i ruchy antyszczepionkowe mogą mieć cechy antyestablishmentowych ruchów społecznych – buntu niższych warstw społecznych przeciw postawom i dominacji klas średnich i elit. Kontekstem tego może być wzbierająca frustracja i resentyment, kumulowane przez lata rosnących nierówności społecznych, tj. widocznego uciekania do przodu „beneficjentów transformacji”.

Błąd Scjentopogardu i upolitycznienie resentymentu

W moim przekonaniu, dość istotnym problemem mojego stronnictwa, grodu Scjentopogardu, jest niemal religijny kult nauki. Przyjmuje on nawet postać postulatu tworzenia polityk wyłącznie w oparciu o naukę, co postulował niedawno m.in. Neil deGrasse Tyson. Jeffrey Guhin określił takie stanowisko mianem “krótkowidztwa scjentyzmu”, dostrzegając jego korzenie w quasi-religijnym kulcie nieomylności nauki. Zdaniem Richarda P. Feynmanna u samych naukowców wiara tego rodzaju przyjmuje kształt „naukowego kultu cargo”. Zupełnie jak plemiona wysp Oceanu Spokojnego, które budują bambusowe lotnisko dla przywołania samolotów z dobrami, wielu naukowców jak i laików fascynuje się nauką zapominając o jej istocie. A jest nią zwątpienie i bezlitosny samokrytycyzm, poszukiwanie własnych błędów i szczere mówienie o nich innym. Bez tej pokory, przepełnieni pychą i pewni siebie badacze i „fani nauki” czynią z nauki pusty rytuał – przesiąknięty myśleniem życzeniowym i ukrytymi pokładami uprzedzeń.

Jest to jednak fenomen stary, a jedynie wzmagający się w ostatnich latach. Jest on na nieszczęście elementem szerszej patologii, jaką jest intencjonalne wykorzystanie tych zagadnień w sporze politycznym. Niestety rządy Prawa i Sprawiedliwości zaczęły grać kartą klasowego i poznawczego resentymentu, antagonizując pacjentów wobec lekarzy i generalnie wobec nauk medycznych w ramach szerszej strategii uderzania w elity III RP. Przykładem tego był tzw. „efekt Ziobry”, czyli gwałtowny spadek liczby przeszczepów w Polsce jeszcze w roku 2007, przy okazji sprawy Mirosława G. Stosowany wtedy w mediach polityczny dyskurs doprowadził do nadwątlenia zaufania pacjentów do transplantologii i jednocześnie wzbudził obawy lekarzy przed fałszywymi oskarżeniami. Odpowiedzią na endemiczny problem paternalizmu zawodów zaufania publicznego nie jest czynienie z nich politycznych wrogów w celu ugrania czy zmobilizowania elektoratu. Stawką jest tu zdrowie i życie obywateli – szczególnie młodego pokolenia. Walka z paternalizmem nie powinna przyjmować takiej formy i nie powinna być zawłaszczana przez jedną siłę polityczną. To gra bardzo niebezpieczna i politycy powinni się raczej wykazać w niej roztropnością.