Tupolewizm w walce z zarazą

Już samo zestawianie liczby ofiar tegorocznej katastrofy pandemicznej w Polsce i tragedii smoleńskiej – niebędące przecież jeszcze porównaniem tych dwóch wydarzeń – wzbudza silne emocje. Nie jest to jednak powód, by powstrzymywać się tak od zestawień, jak i od porównań. Przeciwnie, refleksja nad tym czy ostatnia i przedostatnia katastrofa narodowa wykazują podobieństwa, wydaje się być obywatelskim, analitycznym i po prostu polskim obowiązkiem. Dotyka ona jednej z najważniejszych spraw w życiu zbiorowym: zdolności do uczenia się na doświadczeniach. W tym na katastrofach i własnych błędach.

Polska przystąpiła do zmagań z COVID-19 „uzbrojona” w od dawna znane – i dramatycznie podkreślone przez tragedię smoleńską – problemy: słaby rząd będący „luźną federacją resortów”, niewydolną administrację, niekompetentną legislację, słabe i źle zarządzane instytucje

Tragedia smoleńska i obecna są bardzo różne i pod wieloma względami nieporównywalne. Nie ma znaku równości między nimi. Jednocześnie jednak widać przynajmniej trzy podobieństwa.

Zapomniane instytucje

Pierwszym jest stań państwa, w sensie jakości instytucji. Przed dziesięcioma laty III RP okazała się w bardzo praktycznym sensie „państwem istniejącym tylko teoretycznie”. Państwem fikcyjnych procedur dotyczących bezpieczeństwa najważniejszych osób publicznych. Państwem bez planowania i koordynacji, z ważnymi dokumentami krążącymi jak śmieci na wietrze. Państwem fikcyjnych instytucji, z Biurem Ochrony Rządu niesprawdzającym lotniska przed przylotem i oficerami w chwili próby zdającymi się na „bardziej doświadczonych Rosjan”. Polska stanęła po Smoleńsku wyraźnie w jednym szeregu z takimi krajami jak Panama, Rwanda i Bośnia, gdzie zdarzyły się podobne katastrofy. Okazała się  przerażająco słaba i bezradna. Również za sprawą od dawna opisanych i nie rozwiązywanych braków instytucjonalnych.

Podobnie jest obecnie. Ponad 55 tysięcy nadliczbowych zgonów (stan na 48 tydzień, 29 listopada) i drugi najgorszy pod tym względem (po przeliczeniu na milion mieszkańców) wynik w bardzo źle radzącej sobie Europie, pomimo bardzo łagodnego przebiegu pierwszej fali – nie wzięły się z niczego. Państwo polskie zawodzi tu pod każdym istotnym względem. Zignorowało pojawiające się od co najmniej 2005 roku przestrogi dotyczące pandemii. Zignorowało powtarzane od lat wezwania do naprawy systemu ochrony zdrowia. Zignorowało wreszcie ponad pół roku lekcji z globalnego i lokalnego przebiegu pandemii.

Polska przystąpiła do zmagań z COVID-19 „uzbrojona” w od dawna znane – i dramatycznie podkreślone przez tragedię smoleńską–problemy: słaby rząd będący „luźną federacją resortów”, niewydolną administrację, niekompetentną legislację, słabe i źle zarządzane instytucje. Tym razem uwidoczniło się to przede wszystkim na przykładzie systemu ochrony zdrowia, ale przecież też całokształtu zarządzania antykryzysowego. Ze służbą zdrowia cierpiącą na niedostatek – wiekowych zresztą i przemęczonych – kadr, zmuszonych do permanentnej migracji między placówkami, podobnie jak pacjenci, co zwiększa ryzyko epidemiczne, jak i obciążenie całego systemu. Ze słabą inspekcją sanitarną, nieskoordynowaną siecią placówek, niedostatkiem laboratoriów, brakami materiałowymi. Z kulturą lekceważenia procedur. Żaden z tych problemów nie został rozwiązany ani nawet istotnie ograniczony przed drugą falą pandemii. Dziś płacimy za to cenę.

Nieodpowiedzialne elity

Państwo to z jednej strony instytucje, z drugiej: ludzie. Z elitą polityczną na czele, odpowiedzialną za pierwszy wymiar i za bieżące decyzje kierownicze. Ich zachowanie to drugie główne podobieństwo dwóch katastrof. Rządząca dziesięć lat temu PO przyczyniła się zasadniczo do katastrofy smoleńskiej, zaniedbując państwo, dając się rozegrać prezydentowi Rosji, rozdzielając wizyty i obniżając rangę lotu prezydenckiego. Po tragedii postawiła na kłamstwo i negację: w sprawie rzekomego błędu pilotów, w kwestii wyjaśniania przyczyn, wobec rodzącego się mitu. W imię bieżącej kalkulacji politycznej spróbowała zamieść katastrofę pod dywan. Na krótką metę jej się to udało, czego miarą był wygrany trójskok wyborczy 2010-11, na dłuższą – nie.

Wszystkie główne elementy dziś się powtarzają, tym razem w wykonaniu Zjednoczonej Prawicy. Do niezależnego czynnika globalnej pandemii obecny obóz władzy również dołożył zaniedbanie znanych – i tragicznie podkreślonych w Smoleńsku – problemów państwa. Podobnie jak poprzednicy sprzed dekady, przyczynił się do tragedii swoją dramatycznie błędną polityką, dobrze podsumowaną ostatnio przez prof. Rafała Matyję w eseju „Państwo w epoce COVID”. Stając w obliczu poważnego kryzysu, również zdawał się nie rozważać nawet opcji powiedzenia własnemu narodowi prawdy o wielowymiarowości problemu oraz własnych ograniczeniach i na niej budowania strategii antykryzysowej, na co stać przecież było przywódców tak różnych jak premier Singapuru czy kanclerz Niemiec, lecz – postawił na dezinformację. Buńczuczne zawołania o wirusie w odwrocie jako żywo przypominały słowa Bronisława Komorowskiego o „zdanym egzaminie”. Podobnie zresztą jak wezwania do narodowej zgody akompaniujące stawiającej na podział i konflikt polityce. A gdy premier Morawiecki ponawiał w ostatniej dekadzie listopada narracyjną ofensywę mówiąc o kolejnych sukcesach i stabilizacji, Polska wysuwała się na pozycję jednego z europejskich liderów pod względem nadliczbowych zgonów na milion mieszkańców.

I tym razem strategia dezinformacji okazała się krótkofalowo skuteczna: partia władzy utrzymała popularność, wygrała wybory. Z czasem staje się to jednak coraz trudniejsze.

Smoleńsk długo zajmował publiczną uwagę, rozpalając wielkie emocje, ale jakość państwa i elity państwowej jako takiej pełniły w tych dyskusjach niewielką i malejącą z czasem do marginalnych rozmiarów rolę

Polak i po szkodzie głupi?

Trzecim podobieństwem jest nieobecność dwóch pierwszych, najbardziej fundamentalnych aspektów bieżącej rzeczywistości w debacie. Smoleńsk długo zajmował publiczną uwagę, rozpalając wielkie emocje, ale jakość państwa i elity państwowej jako takiej pełniły w tych dyskusjach niewielką i malejącą z czasem do marginalnych rozmiarów rolę. Podobnie tym razem. Rozmowa o najważniejszych wymiarach życia publicznego: jakości instytucji i elit – nie wydaje się interesująca dla opiniotwórców, nie rozpala też oddolnie obywatelskiej wyobraźni. To już nie tylko przesłonięcie strategii przez taktykę i przyszłości przez teraźniejszość: to równoległa rzeczywistość, w której pozór pilności zakrywa istotę rzeczy. Rozwoju tego zjawiska w dłuższym okresie tym razem jeszcze oczywiście nie znamy.

To prowadzi do pytania o możliwość czwartego podobieństwa. Z tragedii smoleńskiej niczego się jako wspólnota nie nauczyliśmy. Niczego nie nauczyła się PO, niczego nie nauczył się też PiS, czego dobrym symbolicznym podsumowaniem był artykuł Zbigniewa Parafianowicza o „tupolewizmie na pokładzie embraera” w ponad sześć lat po katastrofie. Gdyby było inaczej, dziś polska polityka musiałaby wyglądać inaczej a przebieg tragedii pandemicznej byłby znacznie łagodniejszy.

Czy i pod tym względem będzie tak samo? Wszystko w naszych rękach. Patrząc na dotychczasowy przebieg debaty o kryzysie pandemicznym, jesteśmy na drodze do powtórki.