„Minister honoru” kontra „postrzelony staruszek”

Władysław Studnicki – działacz niepodległościowy, polityk, ekonomista, publicysta i pisarz polityczny – ma na swoim koncie bodaj najbardziej niesamowitą książkę w dziejach polskiego pisarstwa politycznego. „Wobec nadchodzącej drugiej wojny światowej”, broszura napisana wiosną 1939 roku, skonfiskowana przez władze II Rzeczypospolitej jako podważająca ówczesną linię polityki zagranicznej, to lektura, wobec której trudno przejść obojętnie. Studnicki przewidział w niej, między innymi, że:

• dołączenie przez Warszawę do koalicji antyniemieckiej spowoduje w pierwszej kolejności atak niemiecki na Polskę;
• dysproporcja sił między Niemcami a Polską sprawi, że Polska przegra;
• wciągnięcie Polski do koalicji nie wystarczy Brytyjczykom, którzy będą działali na rzecz pozyskania ZSRR;
• Sowiety pozostaną początkowo na uboczu konfliktu, korzystając z okazji do zagarnięcia państw bałtyckich;
• wojna w Polsce będzie szybka, a na Zachodzie przewlekła;
• Stany Zjednoczone dołączą do wojny w jej trzecim lub czwartym roku;
• Polskę czeka okupacja niemiecka i sowiecka…
• … a na koniec, kosztem wyczerpanego kraju, wynagrodzony zostanie właściwy zwycięzca, ZSRR, któremu Zachód odda polskie Kresy.

Każda polityka oparta jest na jakiejś wizji przyszłości. Zestawmy te proroctwa Studnickiego z założeniami, na których oparł swoją politykę minister Józef Beck (względnie założeniami, które przypisują mu jego dzisiejsi obrońcy):

• sojusz z Zachodem powstrzyma Hitlera przed wojną;
• nawet jeśli nie powstrzyma, to Niemcy wojnę z Zachodem przegrają…
• …a Polska, nawet pokonana u progu wojny, finalnie znajdzie się w obozie zwycięzców;
• poza tym porozumienie z Niemcami nie wchodzi w grę, bo oznaczałoby sprowadzenie Polski do roli wasala Rzeszy.

Beck jest żeglarzem, który wypływając na morze nie wie, dokąd płynie

W poszukiwaniu strategicznego celu

Jak wiemy, żadne z tych założeń się nie sprawdziło. Sojusz z Zachodem Hitlera nie powstrzymał, Polska nie tylko straciła niepodległość, ale otarła się o krawędź fizycznej zagłady, a przy stole zwycięzców nie usiadł, tylko asystował, i nie polski rząd, ale agentura sowiecka przeplatana agenturą brytyjską. Nie brak jednak głosów, że założenia Becka były w ówczesnych realiach właściwe, a oparta na nich polityka jedynie słuszna i nie było dla niej żadnej alternatywy.

Skoro jednak było tak dobrze – chciałoby się zapytać – to dlaczego było tak źle? Czy zestawienie przewidywań Studnickiego z założeniami Becka nie powinno przynajmniej skłonić do zastanowienia: skoro jeden przewidywał tak trafnie, a drugi tak błędnie, to czy koncepcje tego pierwszego nie zasługują na większą uwagę?

Przewaga Studnickiego nad Beckiem – postawmy hipotezę – polegała na tym, że ten ostatni zaniedbał refleksję nad strategicznym celem polskiej polityki zagranicznej. „Dla Becka dyplomacja” – pisał jeden z uczniów Studnickiego, Stanisław Cat-Mackiewicz – „to lawirowanie pomiędzy sprzecznymi interesami państw europejskich, w tym przekonaniu, że sytuacja nie ulegnie żadnej zmianie radykalnej, żadnej burzy. Beck jest żeglarzem, który wypływając na morze burzę uważa za fantazję godną dzieci lub poetów i nie sposobi swego statku na tę ewentualność”. Do tej opinii dodać można, że Beck jest żeglarzem, który wypływając na morze nie wie, dokąd płynie.

Jak to!? – oburzą się obrońcy Becka. – Celem było zachowanie niepodległości! W momencie, w którym jest zagrożona, przychodzi nasze non possumus!

Skoro celem była obrona niepodległości – odpowiadamy – a przyjęte środki nie tylko nie pozwoliły jej zachować, ale utrata połączona została ze szczególnym udręczeniem, to znowu trudno powstrzymać podejrzenie, że w logice tego rozumowania kryje się jakaś dziura.

Wzmocnić antagonizm rosyjsko-niemiecki

Tym słabym punktem linii obrony Becka jest przemycane między wierszami przekonanie, że niepodległość jest zerojedynkowa. Państwo ma niepodległość albo jej nie ma, tertium non datur. W związku z tym taktyka przyjęta przez Becka, przekazana rzekomo przez Piłsudskiego („balansujcie, dopóki się da, a gdy się już nie da, podpalcie świat!”), była słuszna.

Zasadniczym założeniem koncepcji stworzonej przez Studnickiego i jego uczniów było przekonanie, że najgorszą koniunkturą dla Polski jest sojusz niemiecko-rosyjski

Tymczasem niepodległość nie jest właściwością zerojedynkową, ale jednym ze szczebli hierarchii międzynarodowej. Od mocarstwa światowego do kompletnego wyniszczenia fizycznego – jak tłumaczył inny adept szkoły Studnickiego, Aleksander Bocheński – jest wiele takich szczebli. O tym, który stopień dane państwo zajmuje, decyduje stosunek sił, którego z kolei właściwością jest zmienność w czasie. Zmiana stosunku sił danego państwa do państw sąsiednich może warunkować spadek w hierarchii międzynarodowej. W tym momencie od działań konkretnego polityka zależy, czy uda się ten upadek zamortyzować, czy przeciwnie – pogłębić.

W takiej sytuacji byliśmy w drugiej połowie lat 30. XX wieku. Państwa, których kosztem utworzono niepodległą Polskę, wychodziły z okresu osłabienia i przystępowały do rewizji porządku wersalskiego. Studnicki przyjął do wiadomości, że w nowym układzie sił Polska niepodległości zachować nie jest w stanie, i uznał, że zależność od Niemiec będzie wyjściem najbezpieczniejszym.

Oto dlaczego: zasadniczym założeniem koncepcji stworzonej przez Studnickiego i jego uczniów było przekonanie, że najgorszą koniunkturą dla Polski jest sojusz niemiecko-rosyjski. Wobec tego pierwszym przykazaniem polityki polskiej musi być podtrzymanie antagonizmu niemiecko-rosyjskiego; drugim – rozbicie jednego z ramion zaciskających się wokół Rzeczypospolitej kleszczy, aby trwale odsunąć widmo rozbiorów.

Podtrzymywanie antagonizmu wymaga zastosowania pewnego uniwersalnego schematu stosunków międzynarodowych. Jeżeli mamy dwóch przeciwników wzajemnie również skłóconych, to – jeśli chcemy ten antagonizm podtrzymać – powinniśmy popierać stronę nastawioną bardziej agresywnie. Wzmocnienie antagonisty nastawionego bardziej ugodowo doprowadzi bowiem do zażegnania konfliktu.

Mniej źle z Niemcami

Nawet najdoskonalsza polityka Warszawy nie byłaby jednak w stanie podtrzymywać antagonizmu niemiecko-rosyjskiego w nieskończoność. W związku z tym długofalowym celem polskiej polityki zagranicznej powinno być osłabienie jednego z potężnych sąsiadów, tak aby zminimalizować zagrożenie z jego strony – a to najlepiej zrobić przez rozbicie go na mniejsze państwa, wzajemnie się neutralizujące. Taka możliwość istniała tylko po jednej stronie granicy, ze względu na siłę obudzonych w XIX wieku nacjonalizmów, dążących do politycznego zorganizowania każdej narodowości w odrębnym państwie.

W latach 30. XX wieku trwałe rozbicie jednolitej etnicznie Rzeszy trzeba było uznać za niemożliwe, w przeciwieństwie do ZSRR, obejmującego mozaikę ludów podporządkowanych Moskwie. Nie było też wątpliwości, że w konflikcie niemiecko-sowieckim to Berlin jest stroną agresywną. Szczęśliwie więc z obu stron wywodu – zarówno z punktu widzenia celu krótko-, jak i długofalowego – dochodzimy do tego samego wniosku: Polska powinna opowiedzieć się po stronie Niemiec.

W razie pokonania ZSRR Polska zostałaby sam na sam z Hitlerem – powiadają „antyrewizjoniści”, uważając najwyraźniej, że pozostawanie w pojedynkę wobec tandemu Hitler-Stalin jest lepszym rozwiązaniem

Oto, ujęta w najprostszy możliwy sposób, racja stanu II Rzeczypospolitej. Jasny cel strategiczny (strategiczny – podkreślamy – a więc taki, któremu należy podporządkować całość działań i na rzecz którego, w razie potrzeby, można poświęcić mniej ważne odcinki) i logicznie uargumentowane, prowadzące do niego środki. Jeśli sojusz Berlina i Moskwy definiujemy jako koniunkturę najgorszą, to podporządkowanie jednemu z tych sąsiadów, choć na pewno niemiłe, nie będzie rozwiązaniem równie złym.

Ucieczka od odpowiedzialności

Alternatywą dla porozumienia z Niemcami były:

1. polityka „równowagi”, czyli odmowa sprzymierzenia się z jednym z sąsiadów przeciw drugiemu (innymi słowy: próba stworzenia buforu między nimi), która, ze względu na dynamizm polityki, musiała prędzej czy później przynieść ich koalicję przeciw Polsce (vide „Między Niemcami a Rosją” Adolfa Bocheńskiego – kolejnego ucznia Studnickiego), i to raczej prędzej niż później, zważywszy agresywny charakter obu mocarstw;
2. postawa antyniemiecka i prosowiecka, która, zgodnie z opisanym powyżej schematem, zostałaby wykorzystana przez sąsiada nastawionego ugodowo do ułożenia – kosztem Polski – stosunków z sąsiadem bardziej agresywnym (jak to już wcześniej zrobiły Prusy w 1790 i 1863).

Nie jest przypadkiem, że całość analizy nie wychodzi z trójkąta Polska-Rosja-Niemcy. Zwrócenie uwagi na prymat stosunków z wielkimi sąsiadami jest bodaj najważniejszym elementem dorobku Studnickiego i jego uczniów. Sojusz z Zachodem nie był żadnym poszerzeniem pola wyboru, ponieważ:

1. Zachód nie byłby w stanie, nawet gdyby chciał, obronić Polski przed koalicją niemiecko-sowiecką (gdyby taka się utrzymała);
2. poszukując sojusznika przeciw Niemcom lub Rosji (kiedy tę koalicję udałoby się rozbić), Zachód poszukiwałby sojusznika możliwie najpotężniejszego, i jego interesom poświęcałby interesy mniejszych państw (co Studnicki opisał na przykładzie Anglii, Polski i ZSRR).

Sojusz z Zachodem był więc de facto próbą ucieczki od decyzji i odpowiedzialności. Polska miała do wyboru Niemcy lub Rosję. Ci sąsiedzi byli jednak tak straszni, że w Polsce nie znalazł się nikt o wystarczającym rozumie, autorytecie i odwadze cywilnej, kto gotów byłby powiedzieć społeczeństwu: „Trudno, trzeba iść z Niemcami” albo: „Trudno, trzeba iść z Moskwą”. Scedowano więc tę decyzję na Anglików, nie biorąc pod uwagę, że jeżeli już trzeba być obiektem targu, to lepiej być także sprzedającym.

Zaniedbanie teoretycznej refleksji

W razie pokonania ZSRR, Polska zostałaby sam na sam z Hitlerem – powiadają „antyrewizjoniści”, uważając najwyraźniej, że pozostawanie w pojedynkę wobec tandemu Hitler-Stalin jest lepszym rozwiązaniem. Tymczasem z geopolitycznego punktu widzenia czasowe wyeliminowanie ZSRR z rozgrywki mocarstw poprawiłoby sytuację międzynarodową Polski w dwójnasób: po pierwsze, pozbawiając Niemców partnera do nowych rozbiorów, po drugie, podnosząc wartość Polski jako czynnika antyniemieckiego w oczach Paryża i Londynu, co czyniłoby alians z Zachodem pewniejszym dla Warszawy. Nie ma żadnego powodu, by ewentualne rozbicie ZSRR uznawać za „koniec historii”, skazujący Polskę na wieczną podległość Rzeszy, która miałaby rzekomo w sprawie wschodniego sąsiada rozwiązane ręce.

Obrońcy polityki Becka reagują czasem tak, jak gdyby „rewizjoniści” stali już w drzwiach wehikułu czasu – zaraz cofną się do 1939 roku i zmarnują wszystkie „osiągnięcia” ministra!

Społeczeństwo było wówczas w takim nastroju – obrońcy Becka wycofują się na ostatnią redutę – że prędzej zbuntowałoby się, niż zgodziło na sojusz z Niemcami! Kwestia ta – odpowiadamy – ma charakter drugorzędny. Jej wartość leży w tym, że skoro zdefiniowaliśmy rację stanu II Rzeczypospolitej, możemy zastanowić się nad tym, co uniemożliwiło jej realizację. Jeśli jednym z czynników była opinia publiczna, to może następnym razem warto kształtować opinię publiczną zgodnie z interesem państwa, a nie odwrotnie.

Dyskusja o dylematach przedwojennej polityki zagranicznej jest cenna jako lekcja myślenia politycznego, formułowania racji stanu, dostrzegania związków przyczynowo-skutkowych. Sekwencję wydarzeń prowadzących do Jałty dyktowała sama logika mechanizmów polityki, niezależnie od choćby najszlachetniejszych intencji wciągającego Polskę do koalicji antyniemieckiej Chamberlaina. W dorobku Studnickiego i jego uczniów te mechanizmy zostały opisane, a ich założeń teoretycznych nikt do tej pory nie podważył ani nie przeciwstawił im równie spójnej wizji interesu narodowego II RP. Pozbawiamy się bezcennego narzędzia rozumienia polityki, odrzucając ich dorobek pod pretekstem rzekomego podważania ideowych podstaw patriotyzmu, jakie dziś może przynieść jego roztrząsanie (tak jakby kształtowanie poświęcenia i rozumu, odwagi i odpowiedzialności miało się wzajemnie wykluczać).

Tych niebezpieczeństw nie należy przeceniać. Obrońcy polityki Becka reagują czasem tak, jak gdyby „rewizjoniści” stali już w drzwiach wehikułu czasu – zaraz cofną się do 1939 roku i zmarnują wszystkie „osiągnięcia” ministra! Domagają się wręcz dostarczenia dowodów, że w razie sojuszu z Niemcami Polska przeszłaby przez huragan wojenny suchą stopą. Tymczasem bronią polityki, która zakończyła się katastrofą bezprecedensowych rozmiarów. Mało tego – już wcześniej, w sposób teoretyczny, zostało dowiedzione, że do katastrofy prowadzi.

Zgódźmy się więc nawet – jeśli tego wymaga kompromis – że w 1939 roku, wobec nastrojów społeczeństwa, polityka Becka była jedyną możliwą. Zgódźmy się jednak również, że była to polityka błędna, wynikająca z zaniedbania teoretycznej refleksji nad polską racją stanu.