Wspólnota zdegradowanych

Japonia jest kluczem do powrotu peryferyjnej w Azji Rosji do gry

Ostatni rok przyniósł zauważalne zbliżenie Rosji i Chin. Jednakże Chiny bynajmniej nie są wymarzonym sojusznikiem Rosji w Azji. Jest nim Japonia. Ale na skutek czynników zewnętrznych szanse na porozumienie zostały ostatnio zaprzepaszczone i na razie nie może dojść do zbliżenia na linii Moskwa-Tokio. Obie strony na tym tracą, zyskują zaś Chińczycy.

Bliskość niespełniona

Japonia jest kluczem do powrotu peryferyjnej w Azji Rosji do gry. Moskwa jest w Azji podmiotem słabo obecnym (ostatnio się to bardzo powoli zmienia), de facto zajmującym się tylko dwoma kwestiami: sprzedażą broni oraz – ostatnio – surowców. Poza tym Kreml niewiele ma do zaoferowania i chociaż deklaratywnie zwraca się ku Azji, to jednak pozostaje skupiony przede wszystkim na reintegracji obszaru postsowieckiego, co jest logiczne z perspektywy jego wielkomocarstwowych ambicji.

Z powodu różnych czynników – opisanych przeze mnie w książce „Niedźwiedź w cieniu smoka” – Rosja stała się w Azji „młodszym bratem” Chin. Akceptuje te niechętnie i tylko tymczasowo, licząc, że to ustępstwo da się w przyszłości zniwelować. To rzeczywiście możliwe, ale by zwiększyć możliwości Kremla w Azji – stanowiącej obecnie polityczne i gospodarcze centrum świata – musi się on porozumieć z Tokio. Sojusz z Japonią dałby Rosji pole na strategiczny manewr.

Marzeniem Rosji jest to, by Japonia stała się „tym, czym były Niemcy – najważniejszym partnerem technologicznym, czołowym inwestorem i bramą do wejścia na szerszy region”

Byłoby to dość proste z przyczyn kulturowych. Japonia ma zaskakująco dobry image w Rosji. Nie jest uznawana za agresywne mocarstwo (co jest dość paradoksalne, biorąc pod uwagę historię), jest podziwiana jako najbardziej rozwinięta gospodarka świata, pożądana jako inwestor w Regionie Dalekowschodnim. A co najważniejsze: jest pozytywnym modelem sukcesu, gdyż jest krajem azjatyckim, który przeszedł technologiczną westernizację, stał się wpływowy i potężny jak państwa Zachodu, ale był w stanie zachować swoją „duszę”. Dlatego ten przykład jest tak atrakcyjny dla Rosji. „Japonia wyraża uosobienie «dobrego Wschodu»„ – pisał o rosyjskiej percepcji Kraju Wschodzącego Słońca Bobo Lo. „Wschodu politycznie rozwiniętego, prosperującego gospodarczo, ambitnego technologicznie i strategicznie niegroźnego”.

W razie sukcesu z Tokio Rosja mogłaby wiele zyskać. Chiny i Japonia wzajemnie by się neutralizowały, co po pierwsze znacznie oddaliłoby zagrożenie gospodarczej wasalizacji rosyjskiego Dalekiego Wschodu, a po drugie dałoby Rosji możliwości rozgrywania swoich interesów w Azji Wschodniej. Manewrowanie pomiędzy dwoma azjatyckimi gigantami maksymalizowałoby rosyjską siłę przebicia i potrzebę uznania Moskwy za mocarstwo. Wreszcie, rosnąca rywalizacja Chin i Japonii (połączona ze wzajemną antypatią) o rosyjskie zasoby dawałaby Rosji wielką przewagę. Jednym słowem: Japonia pasuje Rosji.

Próby powrotów

Władimir Putin już po objęciu stanowiska prezydenta FR w 2000 r. próbował rozwinąć stosunki z Japonią i zrównoważyć wpływy Chin. Jednakże jego podstawowym celem była i jest normalizacja relacji z Tokio. Moskwa cierpliwie czeka aż Japonia przyjmie grę na zasadach dyktowanych przez Rosję: business as usual bez domagania się zwrotu wszystkich Kuryli. Wtedy, z wielkomocarstwową łaską Rosjanie może oddadzą im jedną wyspę. Albo nawet dwie.

Właśnie kwestia Kuryli blokowała przez długi czas ewentualne porozumienie. Putin obejmował władzę z misją odbudowy mocarstwowości rosyjskiej. W tym kontekście ewentualne oddanie Kuryli Japonii stało wobec tej wizji w wyraźnej opozycji. W efekcie stanowisko Putina usztywniło się w porównaniu do Jelcyna: zaproponował zwrot jedynie Szykotan i Chabomaj, co było nie do zaakceptowania przez Tokio. Doszło więc do impasu,

który trwał do 2012 r. Japonia zwykła traktować tę kwestię zero-jedynkowo (gwoli ścisłości trzeba dodać, iż Rosja w dużym stopniu też) jako sprawę honoru narodowego, integralności terytorialnej i sprawiedliwości historycznej. Strony nie mogły się dogadać, co sprawiło, że pod koniec kadencji Miedwiediewa relacje wyraźnie się pogorszyły (dowodem na to była wizyta Miedwiediewa jako pierwszego prezydenta FR na Kurylach w 2010 r.). Nawet – zdaniem Fiodora Łukjanowa – „sięgnęły dna”.

Nie było to na rękę Rosji, ale jeszcze bardziej przeszkadzało Japonii. Kraj Kwitnącej Wiśni, znajdujący się recesji od ponad dwudziestu lat, przez dwie dekady obserwował rosnącą potęgę Chin z coraz większym zaniepokojeniem. Pryncypialne stanowisko Tokio w kwestii Kuryli sprawiło również, że to Państwo Środka – a nie Japonia – stała się głównym partnerem azjatyckim Rosji, co otwarło im drogę do bogactw Syberii (aktualnie ropy, za chwilę gazu, a do tego także materiałów typu drewno). Dlatego właśnie Japonia zaczęła się łamać.

Zmiana postawy wobec Rosji nastąpiła po (ponownym) dojściu do władzy Shinzo Abe w grudniu 2012 r. Polityk ten postawił na ambitny plan przywrócenia Japonii potęgi gospodarczej i pozycji lidera tej części świata, utraconej na rzecz Chin, którym Tokio postanowiło rzucić wyzwanie, i z którymi relacje coraz bardziej się pogarszają, głównie ze względu na spór o przynależność wysp Senkaku/Diaoyou. W celu odbudowy pozycji Japonii Abe postawił na ściślejsze relacje z USA, ożywione zainteresowanie Azją Południowo-Wschodnią (m.in. Birma, Wietnam) oraz normalizację relacji z Rosją.

Odwilż pod presją smoka

To sprawiło, że w 2013 r. w stosunkach rosyjsko-japońskich zapachniało zmianą. Abe odwiedził Moskwę w kwietniu 2013, co było pierwszą oficjalną wizytą japońskiego premiera w Rosji od 2003 r. (tak naprawdę w międzyczasie wizyty miały miejsce kilkukrotnie, jednak za każdym razem Tokio oświadczało, że były nieoficjalne). Co więcej, Putin i Abe mieli znaleźć wspólny język, przejść na „ty”, a nawet znaleźć wspólną pasję do psów. Przywódcy doszli do porozumienia, bo obaj są realistami i obaj mają podobne ambicje – przywrócenia ich państwom dawnej potęgi. Ponadto, obaj doskonale rozumieją, że Azja zdominowana przez Chiny nie leży w ich interesach, i chcą zmienić to, że ani się obejrzeli, a stali się w sinocentrycznej Azji graczami drugoligowymi.

W celu odbudowy pozycji Japonii Shinzo Abe postawił m.in. na normalizację relacji z Rosją

W wyniku tej „odwilży” japońsko-rosyjskiej powstała m.in. formuła 2+2 (spotkania ministrów spraw zagranicznych i obrony obu państw), po raz pierwszy wcielona w życie w listopadzie 2013 roku w Tokio. Sam fakt był znaczący – zazwyczaj spotkania w takiej formule odbywają się między bliskimi sojusznikami, a relacje rosyjsko-japońskie trudno za takie uznać choćby dlatego, że kraje te wciąż nie podpisały traktatu pokojowego. To ewidentnie czynnik chiński był powodem zbliżenia japońsko-rosyjskiego z 2013 r. – historia z chińskim statkiem Xuelong przepływającym Arktykę i manewry floty Państwa Środka na Morzu Ochockim latem 2013 pchnęły do siebie Moskwę i Tokio.

Rosja przyznała Japonii status obserwatora w Radzie Arktyki (ignorując od dawna zgłaszane aspiracje Pekinu), zaś Putin publicznie poparł kandydaturę Tokio na organizatora igrzysk olimpijskich w roku 2020. Zbliżenie z Tokio obudziło nadzieję na aktywację ambitnego planu Moskwy: rozwoju stosunków z Japonią na wzór reaktywowania tych z Niemcami w Europie. Marzeniem Rosji jest to, by Japonia stała się, jak to ujął Dmitrij Trenin: „tym, czym były Niemcy – najważniejszym partnerem technologicznym, czołowym inwestorem i bramą do wejścia na szerszy region”.

Właśnie kwestie gospodarcze, poza kwestią chińską, było najważniejszym elementem zbliżenia Moskwa–Tokio. Dla Rosji Japonia to przede wszystkim źródło technologii (których nie mogą zapewnić Chiny). Z kolei dla Kraju Kwitnącej Wiśni głównym obszarem zainteresowań jest współpraca energetyczna, a konkretnie projekt budowy 1400 km gazociągu z Sachalinu. Po katastrofie w Fukushimie w marcu 2011 r. Japonia jest bardziej zainteresowana dostawami gazu jako bezpieczniejszej energii. Drugim obiektem jej pożądania jest gaz skroplony (LNG) – to z myślą o rynku japońskim podpisano w 2012 r. memorandum o zbudowaniu we Władywostoku terminala na to paliwo. Miało to wzmocnić rosyjskie pozycje względem Chin, w toczącym się od lat boju o cenę gazu dla Pekinu.

Na początku 2014 wszystko wskazywało, że stosunki rosyjsko-japońskie będą się rozwijać. Perspektywy były dobre. Tokio wyciszyło kwestię Kuryli, co mogłoby sugerować, że rosyjska koncepcja wyczekania Japonii przynosi efekty. Abe bawił u Putina w Soczi, ten pokazywał mu, jak wychował psa – niegdysiejszy podarunek od japońskiego premiera. Słowem – było miło i owocnie.

Krym i regres

Jednak nowa okoliczność geopolityczna, jaką był kryzys ukraiński, sprawiła, że Moskwa kolejny raz poświęciła swoje długofalowe interesy w Azji i na Pacyfiku (jakimi byłaby dywersyfikacja źródeł dostaw) na rzecz potrzebnego jej wówczas poparcia Chin i gestu politycznego w stronę Zachodu, czyli podpisania umowy gazowej w Szanghaju w maju 2014 r. Właśnie kryzys ukraiński i jego następstwa pogrzebały (na razie) dobrze zapowiadającą się „odwilż japońsko-rosyjską”. Tokio zostało w ramach G7 zmuszone do potępienia Moskwy za działania na Krymie oraz do wprowadzenia sankcji.

Próbowało minimalizować straty wynikające z konieczności przyłączenia się do państw zachodnich w krytyce Rosji. Japonia chciała iść za przykładem Chin – ustosunkować się do kryzysu w tak niejednoznaczny sposób, by mieć możliwość manewru. Jednakże Stany Zjednoczone szybko przywołały ją do porządku. Świadoma tego, że w sytuacji wzrastającego napięcia wokół wysp Senkaku/Diaoyu, a także własnych interesów gospodarczych, nie może sobie pozwolić na odwrócenie się od amerykańskiego patrona, Japonia ustąpiła wobec nacisków amerykańskich. To zaś oznaczało koniec szans na odwilż z Rosją, która zareagowała na japońskie działania wrogo. Z właściwą sobie subtelnością pokazała kto tu rządzi, zajmując japoński statek latem 2014, co oczywiście obudziło na wyspach nacjonalistycznego ducha i jeszcze oddaliło perspektywy dogadania się.

Dziś porozumienie japońsko-rosyjskie wydaje się być niemożliwe. Ale w polityce nic nie jest stałe – z wyjątkiem interesów narodowych – więc w razie odwrócenia się koniunktury geopolitycznej znów może się okazać, że japońska sake smakuje Rosjanom.

Na razie jednak, dopóki relacje z Japonią zasadniczo się nie poprawią, Putin nie jest w stanie zrealizować swojej wizji „strategicznej różnorodności” w Azji, na czym tylko korzystają Chiny, pozostające jedynym „strategicznym partnerem” Rosji na kontynencie. Podczas gdy Moskwa staje się coraz bardziej zależna od Pekinu, ten jest w stanie sterować wzajemnymi relacjami z silniejszej pozycji. Rosja to – nolens volens (ale raczej volens) zdzierży, bo musi wygrać Ukrainę. Zaś Japonia najwyraźniej uznała, że ważniejsza jest dla niej walka o wyspy południowe (Senkaku) niż północne (Kuryle).

Jeszcze chwila

Słowem: obie strony chcą się teraz przeczekać. Wiedząc, że prędzej czy później będą musiały się dogadać. Ale każda chce, by deal został zawarty na jej warunkach. Dlatego mogą poczekać jeszcze chwilę…