Przez większą część XIX wieku rządy państw europejskich nie zajmowały się kwestiami związanymi z migracjami. Wpływ na porządek ruchów przesiedleńczych rozpoczął się z chwilą zakończenia I wojny światowej i związany był z kryzysem ekonomicznym, który z jednej strony zahamował masową migrację w myśl niemieckiego hasła „przede wszystkim własny naród”, z drugiej zaś nasilił strumień imigrantów liczących na pomoc socjalną państwa. Okres powojenny w odniesieniu do kwestii migracji to czas wzmacniania i formowania systemu międzypaństwowego poprzez politykę kontroli granic i definiowanie możliwości otrzymania obywatelstwa[1].
Okres po II wojnie światowej znacząco wpłynął na ruchy migracyjne ludności. Podczas gdy przed wojną migracje ukierunkowane były głównie na Stany Zjednoczone, Kanadę i Australię (również Brazylię i Argentynę), to po jej zakończeniu koncentrowały się na Europie. Fala migrantów z południa Europy kierowała się w stronę bogatej Północy (przede wszystkim do Wielkiej Brytanii, Niemiec, Holandii). To właśnie ta część świata począwszy od lat 50. XX wieku stała się miejscem docelowym dla setek mieszkańców krajów Trzeciego Świata.
Po 1973 roku, tj. po wybuchu kryzysu naftowego, ukształtowały się na świecie cztery wyraźne bieguny (ośrodki migracji globalnych), które cechowało zróżnicowanie migracyjne: cywilizacyjne, kulturowe oraz etniczne. Na ich tle (tzn. Stanów Zjednoczonych, Azji Wschodniej i Oceanii oraz obszaru Zatoki Perskiej) Europa stanowi aktualny i ważny obszar na świecie, do którego udają się migrujący. Według Marka Okólskiego, demografa i ekonomisty, w latach 1993-2016 dyrektora Ośrodka Badań nad Migracjami Uniwersytetu Warszawskiego, Europa jest tym kontynentem, na którym obserwuje się zarówno wzmożony napływ ludności, jak i jej ubytek w postaci zjawiska emigracji.
Szczególnie ważną kwestią z punktu widzenia migracji do Europy jest wielka emigracja przedstawicieli świata islamu. Okres jej (równolegle do sukcesywnego odradzania się państw narodowych po uzyskaniu przez nie niepodległości)[2]. rozpoczął się po II wojnie światowej. Pierwsza fala (1960-1974) migrujących muzułmanów miała charakter stricte ekonomiczny, druga (1975-1989) obejmowała program łączenia rodzin, kolejne były związane z konfliktami zbrojnymi i przemianami politycznymi o charakterze globalnym (np. wojna domowa w Somalii, czy na Bałkanach). W konsekwencji na początku XXI wieku liczbę muzułmanów w krajach Europy Zachodniej szacowano na około 16-18 mln, co dawało ok. 5 proc. ogólnej liczby mieszkańców[3].
Zjawisko migracji europejskich, które Marek Okólski nazywa Europejskim Cyklem Migracyjnym, posiada wspólny mianownik dla wszystkich krajów, tj. jednakowe tło historyczne i związane z nim późniejsze zjawiska społeczno-polityczne oraz gospodarcze. Okólski podkreśla zwłaszcza tzw. „przejścia demograficzne”, które spowodowały w efekcie zmiany w strukturach rodzinnych, powodujące spadek rozrodczości do poziomu niezapewniającego w wielu krajach odtwarzania się kolejnej generacji mieszkańców, a nawet doprowadziły do ujemnego przyrostu naturalnego.
1.1.1. Fazy migracji
Wskazuje się na cztery fazy migracji do Europy, które przypadają na lata:
- od 1945 do połowy lat,
- od połowy lat do połowy lat 90.,
- od połowy lat do 2008 roku,
- od 2008 roku do chwili obecnej[4].
Fazy te są ściśle powiązane ze stadiami rozwoju gospodarczego w krajach europejskich i towarzyszącymi im zmianami w zakresie ideologii ekonomicznej, struktury europejskiego popytu na rynku pracy, zmianami demograficznymi oraz z procesami mającymi miejsce w zakresie integracji europejskiej, włącznie z akcesją nowych państw w szeregi Wspólnoty.
Europa do lat 70. XX wieku była per saldo obszarem emigracji. Ten proces transformacji statusu – z emigracyjnego na imigracyjny – zakończył się pod koniec trzeciej ćwierci XX wieku[5]. Poza krajami Europy Zachodniej oraz Północnej, do zmian migracyjnych doszło również w innych częściach kontynentu, w Portugalii, Hiszpanii, Włoszech i Grecji. Na przełomie XX i XXI wieku fala migracji objęła również Europę Środkowo-Wschodnią (a w niej tzw. przyszłe kraje imigracyjne): Republikę Czeską, Słowenię oraz – w pewnym stopniu – Chorwację i Węgry. Pozostałe państwa leżące w tej części świata sklasyfikowane zostały jako stojące na pograniczu zjawisk emigracji oraz imigracji. Polska jest przykładem kraju stojącego właśnie na takim rozdrożu.
Obecnie 30 proc. mieszkańców Europy jest bezpośrednio związanych z migracją. Oznacza to m.in., że spośród 500 mln mieszkańców Unii Europejskiej aż 20 mln to obywatele państw trzecich, bądź osoby urodzone za granicą, mające obywatelstwo kraju UE (50 mln)[6]. Kolejne 25 mln reprezentują osoby urodzone w krajach UE, natomiast ich rodziny (rodzice, dziadkowie) urodzili się za granicą. 55 mln osób ma bezpośrednie doświadczenie zagraniczne. Oznacza to, że np. przebywali długotrwale za granicą lub mają współmałżonków za granicą urodzonych. Udziały cudzoziemców w UE zbliżają się do 10 proc., średnia sięga 7 proc., ale w większości krajów te wartości są wyższe[7].
Faza I: Od 1945 r. do połowy lat 70. Przemiana Europy w obszar imigracji
Zmiany w strukturze ekonomicznej krajów europejskich (ekspansja przemysłowa, rozwój aglomeracji miejskich) po II wojnie światowej spowodowały zapotrzebowanie ze strony europejskiej gospodarki na tanią siłę roboczą (pracowników głównie z rejonu Morza Śródziemnego, Turcji, Hiszpanii, Portugalii, Włoch oraz krajów Maghrebu, tj. Maroka, Algierii oraz Tunezji). Jedynymi reprezentantami państw komunistycznych byli wówczas Jugosłowianie. Migracjom tym towarzyszyła „strategia tymczasowości”, którą założyły kraje przyjmujące, wykluczając tym samym, niejako z założenia, możliwość osiedlenia się na stałe przybyłym cudzoziemcom (de facto pracownikom-gościom). Żaden z krajów europejskich w latach 60. XX wieku nie zakładał stałego pobytu przybyłych imigrantów, toteż nie była wobec nich prowadzona żadna konkretna strategia polityczna (polityka imigracyjna).
Faza II: Od połowy lat 70. do połowy lat 90. Neoliberalizm, wzloty i upadki
Okres trwający od połowy lat 70. do połowy lat 90. XX wieku cechował się coraz częstszym występowaniem neoliberalnej polityki gospodarczej, zdominowanej przez deregulację gospodarczą, uelastycznienie rynków pracy (m.in. zwiększenie zakresu czasowego rekrutacji pracowników-migrantów), zawieszenie dotacji państwowych dla sektorów takich jak górnictwo, przemysł stoczniowy i przemysł ciężki, prywatyzację przedsiębiorstw państwowych, obniżenie podatków progresywnych, rosnące nierówności oraz częściową erozję systemów zabezpieczenia społecznego[8]. Wszystkie te zjawiska doprowadziły do masowych zwolnień, zwłaszcza w kopalniach oraz fabrykach. Zwalniano głównie imigrantów zarobkowych. Istotne jest, że liczba imigrantów z krajów Maghrebu, Turcji oraz innych krajów utrzymywała się jednak na stosunkowo wysokim poziomie z uwagi na politykę łączenia rodzin, która była prowadzona również w okresie recesji gospodarczej w krajach europejskich[9].
Od 1974 roku w krajach zachodnich, ze względu m.in. na znaczny spadek popytu na nisko wykwalifikowaną siłę roboczą, zaprzestano rekrutacji pracowników zagranicznych, a w niektórych krajach wręcz jej zabroniono. Nie przeszkodziło to jednak w przyjęciu kolejnej fali imigrantów i utrzymaniu dotychczasowych w myśl realizowanego programu łączenia rodzin, co doprowadziło do przybycia kolejnej, wielomilionowej grupy cudzoziemców, głównie z krajów pozaeuropejskich (np. z Turcji oraz Maroka).
Proces ten trwał do połowy lat 80. XX wieku, kiedy to nastąpił znaczący wzrost gospodarczy wielu krajów Europy. Nie miał on jednak przełożenia na zmianę poziomu zatrudnienia nisko wykwalifikowanych pracowników w przemyśle, bowiem popyt na rynku pracy skierowany był głównie na obszar gospodarki opartej na usługach. Doprowadziło to w efekcie do przedłużającego się bezrobocia pracowników niewykwalifikowanych, głównie o korzeniach imigranckich[10]. Jednocześnie wzrósł popyt na pracowników fizycznych w sektorach prac uznawanych za niestabilne, takich jak rolnictwo oraz w formalnych i nieformalnych sektorach. Wzrosła również liczba miejsc pracy o charakterze specjalistycznym, co zwiększyło zapotrzebowanie na wysoko wykwalifikowanych pracowników/imigrantów. Efektem było wprowadzenie kolejnych zmian w prawie traktatowym UE, umożliwiających swobodne przemieszczanie się w granicach Wspólnoty pracownikom, również tym o korzeniach imigranckich.
Od początku lat 90. XX wieku europejskie regiony uległy wielu istotnym przemianom. Kraje Europy Południowej silnie ugruntowały swoją pozycję, stając się docelowym miejscem osiedlenia dla wielu milionów imigrantów, zaś Europa Środkowo-Wschodnia stała się dla nich nowym rynkiem pracy (również w pewnym stopniu miejscem osiedlania się).
Faza III: Od połowy lat 90. do 2008 r. Nowa migracja z Europy Wschodniej
Okres rozpoczynający się w połowie lat 90. i trwający do 2008 roku (tj. do globalnego kryzysu gospodarczego), to czas trzeciej fazy ewolucji europejskiej, charakteryzujący się dalszą liberalizacją ekonomiczną oraz włączeniem krajów Europy Środkowo-Wschodniej do wolnego europejskiego obszaru migracji. Polska, Ukraina, Albania, Rumunia, Bułgaria oraz kraje bałtyckie, takie jak Litwa, Łotwa i Estonia, stały się nowymi obszarami emigracji do krajów Europy Zachodniej oraz Południowej, m.in. do Włoch i Hiszpanii. Same zaś stały się częściowo krajami imigracyjnymi oraz tranzytowymi.
„Nowa” migracja (zwłaszcza z krajów Europy Środkowo-Wschodniej) cechuje się płynnością (pobyt tymczasowy, powierzchowna integracja, motyw czasowego zatrudnienia), zindywidualizowaną strategią migrujących (zorientowanie na przesłanki ekonomiczne) oraz intencjonalną nieprzewidywalnością (reagowanie na impulsy na całym świecie). Te wszystkie cechy wskazują, że bariera ryzyka związana z migracjami we współczesnym, zglobalizowanym świecie (zwłaszcza na rynku pracy) została znacznie zmniejszona[11].
Faza III związana jest też z ponownym wzrostem gospodarczym i powstaniem nowych miejsc pracy w zachodnich i południowych regionach Europy. Fala migrantów zasiedliła wówczas przede wszystkim Irlandię, Włochy oraz Hiszpanię. Byli to zwłaszcza przybysze z Europy Wschodniej, Północnej i Zachodniej Afryki oraz Ameryki Łacińskiej. W omawianym okresie nastąpiła zmiana w zakresie struktury etnicznej przybywających do Europy migrantów, bowiem do lat 90. XX wieku większość stanowili obywatele Turcji oraz krajów Maghrebu. Jednocześnie w samej Unii Europejskiej doszło do wielu spektakularnych zmian, tj. utworzono strefę Schengen oraz wzmocniono kontrole graniczne na zewnętrznych jej granicach. Charakterystyczne jest również zakończenie przez Włochy oraz Hiszpanię przemian migracyjnych i ustalenie swoich pozycji jako krajów docelowych.
Faza IV: Od 2008 r. do dziś. Stabilizacja i kryzys migracyjny
Określany jako faza czwarta, ostatni okres zmian w obszarze europejskich migracji, rozpoczyna się w 2008 roku i trwa do dziś. Charakteryzuje się konsolidacją i stabilizacją migracji wewnątrz Wspólnoty oraz wyższym niż oczekiwano napływem migrantów z państw trzecich. Kryzys gospodarczy w 2008 roku (podobnie jak ten z 1973 roku) spowodował pewien spadek przybywających do Europy migrantów, ale utrzymał niższy niż się spodziewano poziom opuszczających Europę, zwłaszcza imigrantów niezachodnich. Wyższy wskaźnik zaznaczył się natomiast wśród cudzoziemców przemieszczających się w obszarze samej Europy, tzn. tych, którzy posiadali pełne prawo do swobodnego poruszania się po krajach Unii Europejskiej. Fakt ten można tłumaczyć tym, że migranci z możliwością legalnego poruszania się po krajach UE automatycznie reagowali (reagują) na cykle koniunkturalne, podczas gdy ci mający więcej ograniczeń w tym względzie pozostają w miejscu swojego zamieszkania.
Szacuje się, że w 2008 roku do Europy przybyło prawie 4 mln migrantów, z których 2 mln było obywatelami państw trzecich. Prawie po ¼ z nich pochodziło z Azji, obu Ameryk, Europy (poza UE) oraz Afryki. Największą liczbę imigrantów zgłosiło w 2010 roku Zjednoczone Królestwo (591 000), a następnie Hiszpania (465 200), Włochy (458 900) oraz Niemcy (404 100). Te cztery państwa przyjęły łącznie 61,9 proc. wszystkich imigrantów, którzy przybyli do państw członkowskich UE[12].
Na 2015 rok datuje się początek tzw. kryzysu migracyjnego. W tymże roku państwa członkowskie UE otrzymały ponad dwukrotnie więcej wniosków o azyl niż rok wcześniej. Przyczyną tego kryzysu była niestabilna sytuacja na Bliskim Wschodzie oraz różne nakładające się wydarzenia, takie jak wojna domowa w Syrii i Libii oraz konflikt między sunnitami i szyitami w Libanie, a także konflikt na Ukrainie. Dopiero w 2019 r. liczba uchodźców przybywających do UE zaczęła spadać, w dużej mierze dzięki podpisaniu oświadczenia UE-Turcja w marcu 2016 r. (obejmującego m.in. otwarcie tureckiego rynku pracy dla Syryjczyków, zgodę na odesłanie migrantów o nieuregulowanym statusie do Turcji etc.).
Biorąc pod uwagę 2017 rok, przekrój narodowy ubiegających się o azyl w krajach europejskich uległ znacznej zmianie. Złożyło się na to kilka czynników. Jednym z nich jest wprowadzona korekta na liście tzw. krajów bezpiecznych, z których znaczna liczba migrantów ekonomicznych starała osiedlić się w Europie. Wśród 68 bezpiecznych państw znalazły się m.in. do niedawna jeszcze uznawane za niebezpieczne kraje bałkańskie (Bośnia i Hercegowina, Serbia, Czarnogóra, Kosowo, Albania, Macedonia), kraje Maghrebu oraz szereg innych, m.in. Brazylia, Trynidad i Tobago, Jamajka, Gruzja czy Ghana[13]. Dlatego mieszkańcy tych krajów nie mają już możliwości ubiegania się o azyl w krajach Wspólnoty.
Według prognoz, migranci z Afryki i z Bliskiego Wschodu będą nadal przybywać do atrakcyjnych dla nich krajów Europy Zachodniej i zjawisko to nie będzie krótkotrwałe. Przewiduje się, że przybyli po uzyskaniu statusu azylanta będą starali się sprowadzić również swoje rodziny[14]. Komisja Europejska podkreśliła, że mimo sukcesów osiągniętych w ostatnich latach (wspieranie najbardziej zagrożonych państw członkowskich, wzmacnianie ochrony zewnętrznych granic, zacieśnianie współpracy, zmniejszenie liczby nielegalnych migrantów – spadek w 2017 roku o 63 proc.), rządom państw europejskich pozostaje jeszcze bardzo wiele do zrobienia, między innymi w zakresie reformy wspólnego europejskiego systemu azylowego i umacniania partnerstwa z państwami trzecimi. Komisja zaznaczyła przy tym, że wymaga to dużych nakładów finansowych – zwiększenia środków na te cele. Przewodniczący Komisji Europejskiej, Jean-Claude Juncker, odnosząc się do kwestii imigracji, nazwał ją wyzwaniem, jakie czeka całe pokolenie Europejczyków[15].
[1] V. Gul-Rechlewicz, Nauka, polityka, integracja. Kontrowersje wokół holenderskiej polityki imigracyjnej, wyd. II, Compus PU, Kielce 2017, s. 24.
[2] Dot. Wietnamu, Korei, Indonezji (1945), Syrii i Jordanii (1946), Indii i Pakistanu (1947), Libii (1951), Egiptu (1953), Tunezji i Maroka (1956) oraz Algierii (1962).
[3] R.M. Machnikowski, Muzułmanie w Europie – między integracją a radykalizacją, Zeszyt 43, Centrum Europejskie, Natolin, Warszawa 2010, s. 15.
[4] H. de Haas, European Migrations. Dynamics, Drivers, and the Role of Policies, EUR 29060 EN, Publications Office of the European Union, Luxembourg 2018, s. 5-12.
[5] M. Okólski, Europa-kontynent imigrantów, w: J. Balicki, M. Chamarczuk (red.), Wokół problematyki migracyjnej. Kultura przyjęcia, Rządowa Rada Ludnościowa, MZBM, UKSW, Warszawa 2013, s. 19.
[6] Tamże, s. 15.
[7] Tamże, s. 21.
[8] H. de Haas, European Migrations…, dz. cyt., s. 7-8.
[9] H. Entzinger, The Return Migration In Western Europe: Current Policy trends and their implications, in particular for the second generation, “International Migration” XXIII (2), 1985, s. 263-290.
[10] S. Castles, H. de Haas, M. J. Miller, The Age of Migration: International Population Movements in the Modern World, Palgrave Macmillan, Basingstoke 2014, passim.
[11] M. Okólski, Europa…, dz. cyt., s. 24.
[12] Statystyki dotyczące migracji i populacji migrantów, Eurostat, http://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Migration_and_migrant_population_statistics/pl [dostęp: 21.04.2019].
[13] K.H.D.M. Dijkhoff, Uitbreiding list veilige landen van herkomst vijfde tranche, Ministerie van Justitie en Veiligheid, Den Haag, 24.04.2017.
[14] Przyszłość polityki migracyjnej, Przedstawicielstwo KE w Polsce, https://ec.europa.eu/poland/news/171207_migration_pl [dostęp: 26.04.2019].
[15] Tamże.